USTRÓJ POLITYCZNY Republika; zgodnie z konstytucją z 1948 głową państwa jest prezydent wybierany na wspólnym posiedzeniu przez obie izby parlamentu z udziałem przedstawicieli rad regionalnych (kadencja 7 lat); władza ustawodawcza: parlament wybierany w głosowaniu powszechnym (kadencja 5 lat), składający się z 2 izb o jednakowych uprawnieniach - Senatu (315 czł. wybieranych i 11 mianowanych dożywotnio przez prezydenta) i Izby Deputowanych (630 czł.); władzę wykonawczą sprawuje rząd odpowiedzialny przed parlamentem, z premierem mianowanym przez prezydenta, który - w porozumieniu z premierem - wyznacza również ministrów.

GOSPODARKA Włochy są krajem wysoko rozwiniętym, jedną z eur. i świat. potęg gosp.; 1993 wartość produktu krajowego wynosiła 991 mld dol. USA (ponad 4% produktu świat.) - 3 miejsce w Europie po Niemczech i Francji, 5 - w świecie; produkt krajowy brutto na 1 mieszk. - powyżej 20 tys. dol. rocznie w 1991-92, 1993 spadek do 17 371 dolarów. W latach 60. i 70. gospodarka wł. należała do najszybciej rozwijających się w Europie; wysokie tempo wzrostu (ok. 5% rocznie) było wynikiem integracji z krajami EWG, napływu kapitału zagr. oraz proeksportowego rozwoju przemysłu, wykorzystującego tanią siłę roboczą; w latach 80. nastąpiło osłabienie tempa rozwoju (wzrost produktu krajowego brutto o ok. 2% rocznie), a na pocz. lat 90. recesja gosp., spowodowana m.in. narastającym deficytem budżetowym (do ok. 10% produktu krajowego brutto), największą wśród krajów UE inflacją (ponad 10% rocznie) oraz wielkim kryzysem korupcyjnym i polit. (1993). Wśród krajów rozwiniętych Włochy mają najbardziej rozbud. sektor państw.; państwo jest właścicielem lub gł. akcjonariuszem 2/3 banków, wielkich zakładów przem. (łącznie 25% inwestycji kapitałowych w przemyśle), gł. energ., metalurgicznych i chem., sieci komunik., instytucji ubezpieczeniowych oraz obiektów turyst.; powstałe z połączenia przedsiębiorstw państw. spółki holdingowe IRI (Instituto per la Riconstruzione Industriale) i ENI (Ente Nationale Idrocarburi) należą do największych w Europie; IRI obejmuje wielkie banki (m.in. Banca Commerciale Italiana, Credito Italiano), przedsiębiorstwa telekomunik. (m.in. STET), lotn. (Alitalia) oraz koncerny przem. Finmeccanica, Finelectrica i in., natomiast ENI - gł. przedsiębiorstwa z branży naft. i chem.; od 1993 prywatyzacja banków (m.in. Credito Italiano, Banca di Roma) i przedsiębiorstw telekomunikacyjnych. Oprócz koncernów państw. istnieją wielkie koncerny prywatne: Fiat (branża samochodowa, obroty 45 mld dol. - 1991), Olivetti (maszyny liczące i biurowe), Pirelli (przemysł gumowy), Montedison (wyroby chem.), będące gł. eksporterami kapitału, m.in. do krajów Europy Wschodniej. Włochy pozostają w dalszym ciągu krajem kontrastów gosp. i społ.; utrzymuje się podział kraju na uprzemysłowioną część pn. (Piemont, Lombardia, Liguria), o dużej koncentracji kapitału i usług, wytwarzającą ponad 50% produktu krajowego brutto, słabiej rozwiniętą część środk. (pn. regiony Płw. Apenińskiego) oraz roln., słabo zaludnione pd., zw. Mezzogiorno (wyspy i pd. część Płw. Apenińskiego), gdzie znaczna część gospodarki jest kontrolowana przez rozbud. struktury mafijne. W 1992 rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo wytworzyło 3,1% produktu krajowego brutto, przemysł wraz z budownictwem - 32%, usługi - ok. 65%. Włoskie rezerwy złota wynoszą 66,7 mln uncji, dewizowe - ok. 33 mld dol. (1994).

LUDNOśĆ Włosi stanowią 94% ludności kraju, Sardyńczycy (skupieni gł. na Sardynii) - 2,7%, Friulowie (wsch. Alpy, posługują się językiem friulańskim, zbliżonym do retoromańskiego) - 1,2%, ponadto niemieckojęzyczni Tyrolczycy (region Trydent-Górna Adyga), Słoweńcy (okolice Triestu), Albańczycy (Kalabria, Sycylia) i Francuzi (dolina Aosty). Około 83% ludności to katolicy, 1% - protestanci, pozostała część mieszkańców nie określa przynależności religijnej. Stały spadek przyrostu naturalnego (1980 - 1,5‰, 1990 - 0,4‰, 1994 - 0,2‰) wpływa na wolne tempo wzrostu liczby ludności (1980 - 56,4 mln, 1994 - 57,2 mln), powoduje również, przy wydłużającym się czasie życia (74 lata mężczyźni, 80 - kobiety), starzenie się społeczeństwa; 16% ludności w wieku do 14 lat, 69% w wieku 15-64 lata i 15% powyżej 64 lat. Szybki rozwój gosp. kraju (od lat 60.) spowodował ograniczenie b. wysokiej emigracji ekon. (1869-1979 z Włoch wyjechało przeszło 20 mln osób), zarówno stałej do USA, Brazylii, Kanady, Argentyny i Australii, jak i okresowej do krajów Europy Zach.; w latach 80. emigrowało z Włoch 50-100 tys. osób rocznie, najwięcej do USA, Niemiec i Szwajcarii. Od lat 50. utrzymuje się stała migracja wewn. z pd., roln. regionów kraju do aglomeracji przem. na północy. Rozmieszczenie ludności jest b. nierównomierne: ponad 400 mieszk. na km2 na nizinach, ok. 150 - w strefie pogórzy i 50 - w górach; obszary wysokogórskie Alp i Apeninów są prawie bezludne; średnia gęstość zaludnienia 190 mieszk. na km2 (1994). Włochy należą do krajów eur. o średnim stopniu urbanizacji (67%), ale wysokiej koncentracji ludności w dużych miastach; 10 aglomeracji miejskich o liczbie ludności powyżej 1 mln: Mediolan (4 mln), Rzym (3,8), Neapol (3,2), Turyn (2,3) oraz Bari, Palermo, Florencja, Katania, Salerno i Brescia; 50 miast z liczbą ludności ponad 100 tysięcy. Struktura zatrudnienia ludności charakteryzuje się, typowym dla krajów rozwiniętych, spadkiem zatrudnienia w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie (1981 - ok. 10% zawodowo czynnych, 1992 - 6%) oraz przemyśle i budownictwie (1981 - 35%, 1992 - 27%), a wzrostem zatrudnienia w usługach (z 55% do 67%), zwł. w handlu, finansach i turystyce. Poziom bezrobocia - 11,3% zawodowo czynnych (1994), jeden z najwyższych wśród krajów Unii Europejskiej.

PRZEMYSŁ Włochy posiadają różnorodne, ale mało zasobne złoża surowców miner.; górnictwo odgrywa coraz mniejszą rolę w gospodarce (dostarcza 1% ogólnej wartości produkcji przem.) z powodu wyczerpania wielu złóż bądź nieopłacalności wydobycia. Główne eksploatowane surowce miner. to: ropa naft. (4,5 mln t - 1992) na pd. Sycylii i Niz. Padańskiej, gaz ziemny w szelfie M. Adriatyckiego, Preapeninie Adriatyckim i na Sycylii, rudy cynku i ołowiu (Sardynia), rtęci (Amiata w Toskanii), poza tym boksyty, siarka (Sycylia), sól kam. (z wody mor.) i surowce bud., m.in. słynne marmury (Carrara, Siena, Werona). Zapotrzebowanie krajowego przemysłu przetwórczego na surowce miner. w 90-100% pokrywa import, zwł. ropy naft. (80-90 mln t rocznie, z Algierii, Libii, krajów nad Zat. Perską i Federacji Ros.), gazu ziemnego (z Algierii, Federacji Ros.), rud żelaza i metali kolorowych (gł. z krajów afryk. i latynoamer.). Podstawą energetyki są elektrownie naft. i gazowe (78% produkcji energii elektr.), zlokalizowane gł. w Lombardii i Piemoncie oraz w portach dowozowych surowców energ. (Genua, La Spezia, Neapol, Brindisi, Palermo); 20% energii wytwarzają hydroelektrownie regionu alp. i apenińskiego, pozostałą część - jądr. (łączna moc ok. 1200 MW) i geotermalne, w tym najstarsza na świecie Larderello w Toskanii (zbud. 1904); produkcja energii elektr. - 226 TW ˇ h (1992), na 1 mieszk. - 3979 kW ˇ h. Przemysł przetwórczy Włoch charakteryzuje się szerokim asortymentem produkcji i dużą nowoczesnością wyrobów; oprócz wielkich zakładów przem. funkcjonują małe, zwł. w lekkich branżach przemysłu, dostarczające dużą część produkcji przem. na rynek krajowy i eksport. Główne gałęzie przemysłu przetwórczego: maszyn. i metal. (35% wartości produkcji przemysłu przetwórczego i ok. 42% zatrudnionych w przemyśle), chem. (ok. 17% wartości), włók., odzież. i skórz. (13%), spoż. (ponad 13,6%) oraz hutn., drzewny, papierniczy i poligraficzny. Z przemysłu maszyn. i metal. największe znaczenie ma przemysł środków transportu; w zakładach koncernu Fiat (zał. 1899 w Turynie) są produkowane samochody osobowe (1,5 mln sztuk - 1992, 6 miejsce w świecie), ciężarowe, autobusy, traktory, tabor kol., silniki lotn. i okrętowe; gł. fabryki samochodów znajdują się w Turynie, Mediolanie, Bolzano i Modenie, stocznie - w Genui, Savonie i La Spezia. W Turynie, Mediolanie i Genui jest również skoncentrowany przemysł obrabiarkowy, maszyn górn., bud., włók., roln. i drogowych, w rejonie m. Ivrea - maszyn biurowych i komputerów (zakłady koncernu Olivetti), a w miastach północnych Włoch oraz Rzymie, Neapolu - artykułów gospodarstwa domowego (Włochy są 4 świat. producentem chłodziarek i zamrażarek i 5 - pralek) oraz sprzętu elektron., zwł. telewizorów (ponad 2 mln sztuk rocznie). Włochy, wraz z Francją i Holandią, mają najlepiej w Europie Zach. rozwinięty przemysł rafineryjny i petrochem.; moc przerobowa rafinerii wł. (największe w Milazzo i Auguście na Sycylii, Cagliari na Sardynii, Tarencie, Neapolu, Trieście, Turynie i Mediolanie) przekracza 120 mln t; 1992 przetworzono ok. 80 mln t ropy naftowej. Przemysł chem. obejmuje gł. produkcję włókien chem. (zwł. niecelulozowych), wyrobów gumowych (m.in. opon - 28,6 mln sztuk - 1993), tworzyw sztucznych oraz leków (Rzym). Bardzo stare tradycje ma wł. włókiennictwo, zwł. produkcja tkanin wełn. i jedwabnych, jak również odzieży (Genua, Turyn, Mediolan, Wenecja, Neapol, Florencja) i obuwia (3 miejsce w świecie po Chinach i USA). Zakłady przemysłu spoż. są rozproszone na terenie całego kraju; w regionie pn. produkcja makaronu (1 miejsce w świecie), cukru, przetworów mięsnych i mlecznych, na pd. - gł. wina (Włochy są 2 po Francji producentem win na świecie, w tym znanych wermutów) oraz oleju oliwkowego (2 miejsce po Hiszpanii). Hutnictwo wł. należy do najnowocześniejszych w Europie; duże huty żelaza zlokalizowano w portach dowozowych rudy i złomu, m.in. w Genui, Neapolu, Tarencie i Piombino, huty aluminium - w rejonie Wenecji i Bolzano, cynku i ołowiu - na Sardynii; Włochy są największym po Niemczech w Europie Zach. producentem stali (25,7 mln t - 1992). Z innych gałęzi przemysłu duże znaczenie ma przemysł drzewny i papierniczy, przetwarzający importowane, gł. z krajów skand., drewno (produkcja papieru i tektury na 1 mieszk. - 105 kg rocznie), ponadto poligraf., skoncentrowany w wielkich miastach regionu pn. oraz w Rzymie i Neapolu, cementowy, szklarski (m.in. wyrób szkła artyst., Wenecja) i produkcja instrumentów muzycznych.

WŁOCHY. POLONIA I POLACY Polsko-wł. stosunki kult. datują się od XII w. - studia Polaków na uniw. wł. (Bolonia, Padwa, Rzym), gosp. od XIII w. - handel zbożem; pol. uczeni odgrywali ważną rolę na wł. uniwersytetach, m.in. filozof, przyrodnik i matematyk Witelo, lekarz Mikołaj z Polski (1271 rektor uniw. w Padwie), Jan Polak (rektor uniw. w Bolonii); w XV w. z uczelniami wł. byli związani: Paweł Włodkowic, J. Ostroróg, Jan z Ludziska, Grzegorz z Sanoka, Marcin Król z Żurawicy; szczególnie żywe były te kontakty w dobie odrodzenia - na wł. uniw. studiowało wielu późniejszych pol. uczonych oraz dostojników państw. i duchownych (m.in. M. Kopernik, J. Zamoyski), profesorami wł. uczelni byli m.in.: Piotr z Goniądza, J. Struś, S. Warszewicki; studiowali tu i tworzyli pol. poeci, pisarze, malarze, muzycy (K. Janicki, Ł. Górnicki, J. i P. Kochanowscy, J.A. Morsztyn, M.K. Sarbiewski, M. Zieleński, F. Smuglewicz i in.); wykopaliska i badania nad sztuką staroż. prowadził S.K. Potocki; jako admirał floty papieskiej wsławił się w latach 30. XVIII w. T.S. Wolski. Po rozbiorach Polski powstały i wyróżniły się walecznością Legiony polskie we Włoszech. Osiedlali się tutaj także emigranci po powstaniu listopadowym 1830-31. Działalność Polaków we Włoszech miała duże znaczenie w okresie Wiosny Ludów 1848-49 (Legion Mickiewicza, L. Mierosławski, W. Chrzanowski); 1861 w Genui, następnie w Cuneo, istniała Pol. Szkoła Wojsk., która przygotowała ok. 300 oficerów dla przyszłego powstania styczniowego 1863-64. Wychodźcy pol. włączyli się aktywnie do życia nauk. i kult. we Włoszech, m.in. T. Lenartowicz wykładał historię literatur słow. w Bolonii (1879-83), Z. Bośniacki prowadził badania paleontologiczne i geol., zoolog Sz. Syrski był dyr. Muzeum Historii Naturalnej w Trieście (1866-75), zbiory A. Wołyńskiego (badacza i biografa Galileusza) stały się zalążkiem Muzeum M. Kopernika w Rzymie (powstało 1883). W XIX w. wielu pol. artystów studiowało we Włoszech (W.K. Stattler, A. Kokular, R. Hadziewicz, H. Stattler, M. Guyski); na stałe osiedli - W. Brodzki, H. Siemiradzki, T.O. Sosnowski; J. Toeplitz stał na czele Banca Commerciale Italiana (w latach 20. XX w. należał do największych bankierów Europy). W 1926 typograf S. Tyszkiewicz zał. we Florencji pol. Oficynę Florencką, wydającą dzieła bibliofilskie. W okresie międzywojennym wł. Polonia liczyła ok. 1 tys. osób; ponad 1 tys. uchodźców z Polski przybyło do Włoch po wybuchu II wojny świat.; podczas wojny, po wylądowaniu aliantów, we Włoszech toczył walki 2 Korpus Pol. (Monte Cassino); po wojnie we Włoszech pozostało kilka tys. Polaków; osiedlili się oni gł. nad M. Adriatyckim, w regionie Marche (Ankona, Macerata, San Severino Marche, Tortoreto Lido, Loreto); ponadto Polacy zamieszkują Katanię i Palermo na Sycylii, Bolonię, Reggio nell'Emilia, Wenecję, Padwę i Mediolan; największym pol. skupiskiem jest Rzym; 1945-47 Włochy stały się ważnym ośr. emigr. życia kult., dzięki powstałemu z inicjatywy J. Giedroycia Instytutowi Literackiemu, którego nakładem ukazał się pierwszy numer mies. "Kultura". W Rzymie działają m.in.: Polski Instytut Historyczny, Fundacja im. Margrabiny Umiastowskiej, Dom Polski Jana Pawła II dla Polonii świata, Duszpasterski Ośr. "Corda Cordi" oraz Centr. Ośr. Duszpasterstwa Emigracji; Polacy zrzeszają się w stowarzyszeniach społ.-kult. (stowarzyszenia rodzin pol., kluby i związki); interesy najnowszej emigracji reprezentuje Kom. Uchodźców Pol. w Rzymie. W latach 80. do Włoch wyemigrowało 35-40 tys. Polaków (w większości z zamiarem wyjazdu na stałe do USA, Kanady, Australii, RPA); obecnie Polonia wł. liczy ok. 30 tys. osób (1994).

HANDEL ZAGRANICZNY Włochy są jednym z gł. udziałowców handlu świat.; 1993 wartość eksportu wynosiła 156,9 mld dol. (2749 dol. na 1 mieszk.), co stanowiło 4,3% eksportu świat., importu - 137,4 mld dol. (2408 dol. na 1 mieszk.), co stanowiło 3,7% świat. importu. Włochy mają także dodatni bilans płatniczy z racji dużych wpływów dewizowych z turystyki, usług finansowych i transportowych. Eksport obejmuje gł. maszyny, środki transportu (zwł. samochody) i kompletne obiekty przem. (łącznie ok. 37% wartości wywozu), produkty chem., naft., odzież, obuwie, sprzęt gospodarstwa domowego, stal i artykuły spoż. (wina, oliwa, owoce); import maszyn i środków transportu (ok. 28% wartości przywozu), surowców miner. i paliw (ok. 17%), zbóż, przetworów mięsnych, rybnych i mlecznych, drewna oraz bawełny; gł. odbiorcami towarów wł. są Niemcy (ok. 20% wartości eksportu), Francja, USA, W. Brytania, Hiszpania i Szwajcaria, natomiast dostawcami: Niemcy (ponad 19% wartości importu), Francja, Holandia, W. Brytania, USA, Belgia i Szwajcaria.

TRANSPORT I ŁąCZNOśĆ Gęsta sieć komunik., zwł. na pn. kraju; w transporcie wewn. ok. 76% ładunków w t ˇ km (1992) jest przewożonych samochodami, ponad 16% - koleją i 8% - rurociągami. Długość dróg samochodowych wynosi 305 tys. km (101 km na 100 km2), w tym ok. 6 tys. płatnych autostrad (m.in. znana Autostrada Słońca, łącząca Mediolan z Rzymem i Neapolem), powiązanych z systemem eur. poprzez transalp. tunele drogowe (najdłuższy pod Mont Blanc, 11,6 km). Wysoki poziom motoryzacji; w użytkowaniu 28,2 mln samochodów osobowych (497 samochodów na 1000 mieszk. - 1991) i 2,4 mln sztuk samochodów ciężarowych. W 1990 eksploatowano 19,6 tys. km linii kol. (6,5 km na 100 km2), z tego 11 tys. zelektryfikowanych; Rzym jest połączony z Neapolem, Wenecją, Mediolanem i Turynem systemem pociągów dużej prędkości; połączenie z Francją i Szwajcarią przez tunele kol. w Alpach: Mont Cenis (dł. 13,6 km) na trasie Turyn-Lyon, Simplon (19,8 km) na trasie Mediolan-Berno; na linii Florencja-Bolonia - Tunel Apeniński (dł. 18,5 km); w górach liczne kolejki terenowe i linowe; w Rzymie, Mediolanie i Neapolu jest użytkowane metro. W rozbudowie transport rurociągowy, zwł. gazociągowy; z Sycylii, połączonej gazociągiem podmor. z Tunezją, transport gazu ziemnego do Neapolu, Rzymu i Rawenny; naftociągi z Genui do Szwajcarii oraz z Triestu do Austrii. Nośność mor. floty handl. 1991 wynosiła 11,7 mln DWT; w portach ogromna przewaga wyładunków (225 mln t - 1992) nad załadunkami (46 mln t); największe porty mor.: Genua (przeładunki 41,4 mln t, 1992), Triest (36,7 mln t), Wenecja (25 mln t) oraz Neapol, Rawenna, Savona, Livorno, Palermo, Tarent i Mesyna; żegluga kabotażowa i promowa; liczne linie promowe na Sycylię, Sardynię i in. wyspy oraz do Francji, Grecji i portów śródziemnomor. Afryki. Transport lotn. obsługuje przedsiębiorstwo Alitalia, utrzymujące połączenia lotn. z dużymi portami lotn. na całym świecie; 30 krajowych portów lotn. i 3 międzynar. (Rzym, Mediolan - 2), należące do największych w Europie Południowej. Rozwinięta łączność; w użytkowaniu 580 aparatów telefonicznych na 1000 mieszk. (1991).

ROLNICTWO Użytki rolne zajmują ok. 56% pow. kraju, w tym grunty orne i sady - 40% pow.; struktura użytkowania ziemi jak również charakter produkcji rolnej i jej towarowość są zróżnicowane regionalnie; w strefie alp. dominują łąki i pastwiska, na Niz. Padańskiej - grunty orne i sady, w regionie apenińskim i wyspach - suche pastwiska i sady; ok. 76% gospodarstw rolnych ma pow. do 5 ha (najwięcej na pd. kraju), ok. 6% - powyżej 20 ha (gł. na Niz. Padańskiej); stopień mechanizacji prac polowych jest duży (1 ciągnik na 12 ha użytków rolnych), nawożenia gruntów - stosunkowo niewielki (111 kg nawozów sztucznych na 1 ha); nawadnia się ponad 19% użytków rolnych, najwięcej w dolinach rzek Włoch południowych. Największe powierzchnie upraw, zwł. na Niz. Padańskiej, zajmują zboża: pszenica, kukurydza, jęczmień i ryż (dolina środk. Padu); Niz. Padańska jest też gł. obszarem uprawy ziemniaków i buraków cukrowych. Ogromne znaczenie ma sadownictwo; na pogórzu i w dolinach Alp - sady jabłoniowe i winnice, na Płw. Apenińskim - gaje oliwne (do wys. 1000 m), winnice i sady, gł. brzoskwinie, śliwy i grusze, a na wyspach - również pomarańcze, cytryny, migdałowce i figowce. Włochy należą do gł. świat. producentów winogron (1 miejsce), oliwek (1 miejsce), cytryn (2) i gruszek (3). Na pn. kraju jest rozpowszechniona uprawa warzyw, zwł. pomidorów (3 miejsce w świat. zbiorach), papryki i cebuli. Hodowla dostarcza ok. 40% wartości produkcji rolniczej; w pn. części kraju intensywna hodowla bydła (ok. 8 mln sztuk, 1994) o profilu mlecznym oraz trzody chlewnej (ponad 8 mln sztuk), na pd. ekstensywna hodowla owiec (ok. 10 mln sztuk) i kóz, w całym kraju - drobiu. Rozwinięte rybołówstwo mor., zwł. przybrzeżne połowy sardynek, makreli, tuńczyka oraz małży i krewetek (łącznie 556 tys. t - 1992); gł. porty rybackie: Bari, Rimini, Ankona, Chioggia, Neapol i Mesyna.

TURYSTYKA Corocznie Włochy odwiedza ponad 25 mln turystów zagr. (1992 - ok. 26 mln, wpływy ok. 22 mld dol.); gł. ośrodkami turyst. są miasta bogate w zabytki architektury antycznej, renes. i barok. oraz w zbiory muzealne, najważniejsze to: Rzym - z Forum Romanum, Koloseum i watykańską Bazyliką św. Piotra, Wenecja - ze słynną Bazyliką św. Marka i Pałacem Dożów, Florencja - ze znaną Galerią Uffizi i renes. pałacami, Neapol - z pobliskimi ruinami Pompejów i Herkulanum oraz Mediolan, Piza, Padwa, Asyż i in.; turystów przyciągają również słoneczne plaże i kąpieliska Riwiery Włoskiej (San Remo, Imperia, Rapallo) i wybrzeży M. Adriatyckiego, jeziora alp., wulkany, parki nar., przybrzeżne wyspy (zwł. Capri) oraz znane ośr. narciarskie, m.in. Cortina d'Ampezzo; oprócz turystów duży napływ pielgrzymów, zwł. do Rzymu i Asyżu; rozbud. infrastruktura turyst. - 1,7 mln miejsc noclegowych w hotelach (1990).

WARUNKI NATURALNE Terytorium Włoch składa się z 3 wielkich regionów: Włoch Północnych (zw. również kontynent.), które obejmują Alpy i Niz. Padańską, Płw. Apenińskiego oraz wysp (Sycylia, Sardynia, Włochy Toskańskie, Włochy Poncjańskie i in.). Przeważającą formą ukształtowania powierzchni są góry i wyżyny - stanowią ok. 77% pow. kraju. Alpy w granicach Włoch (pow. ok. 45 tys. km2) ciągną się wielkim łukiem, ograniczającym od zach. i pn. Niz. Padańską, od M. Liguryjskiego po wybrzeże M. Adriatyckiego. W pn.-zach. części kraju, wzdłuż granic z Francją, znajdują się pasma Alp: Liguryjskich, Nadmorskich (Argentera, 3297 m), Kotyjskich z serpentynitowym masywem Monte Viso (3841 m) i Graickich z krystal. masywem Gran Paradiso (4061 m). Na pn.-zach. od Alp Graickich, między przełęczami Małą i Wielką św. Bernarda, wznosi się najwyższy masyw alp. - Mont Blanc (4807 m), na którym zbiegają się granice Włoch, Francji i Szwajcarii. Na północy Włoch, na granicy ze Szwajcarią i Austrią są położone, zbud. gł. z granitów i gnejsów, Alpy Pennińskie (Matterhorn, 4478 m), Lepontyńskie, Retyckie (Piz Bernina, 4049 m), Zillertalskie oraz na pn.-wsch. - Alpy Karnickie; na granicy ze Słowenią - Alpy Julijskie. Południowa część wł. Alp obejmuje, znacznie niższe od krystal. strefy pn., pasma górskie, zbud. gł. ze skał osadowych (wapienie, dolomity, piaskowce) i łupków; są to m.in. Alpy Bergamskie i Lombardzkie oraz Dolomity (Marmolada, 3342 m), przechodzące na pd. w Alpy Weneckie. Poszczególne pasma górskie i masywy alp. są ograniczone głębokimi dolinami (Aosty - dł. ponad 100 km, Adygi, Addy) i kotlinami (m.in. Trydencką, Bolzano). Liczne formy rzeźby polodowcowej, zwł. w strefie wysokogórskiej (cyrki lodowcowe, doliny polodowcowe, jeziora), są związane z plejstoceńskim zlodowaceniem Alp; w pd. części Alp rozwinięta rzeźba krasowa. Nizina Padańska stanowi rozległe, tektoniczne obniżenie między Alpami i Apeninami, wypełnione osadami mor. i lądowymi, nanoszonymi przez rzeki spływające z Alp i Apeninów; płaską powierzchnię niziny (wys. poniżej 100 m) przecina gęsta sieć koryt rzecznych (gł. dopływów Padu) i kanałów; w części pn., u wylotu dolin alp. - wzgórza morenowe, na pn.-wsch. - wulk. i wapienne; w nadmor., najniżej położonej części niziny - delty oraz laguny (m.in. Wenecka, Marano), odcięte od morza piaszczystymi mierzejami, zw. lido. Półwysep Apeniński jest największym regionem Włoch (1/2 pow. kraju); większą część jego powierzchni stanowią młode góry fałdowe Apeniny (Pn., środk. i Pd.), ciągnące się na dł. 1350 km przez cały półwysep, od wybrzeża M. Liguryjskiego (gdzie łączą się z Alpami) do Cieśn. Mesyńskiej. Apeniny Pn. są zbud. z osadów fliszowych, najwyższe Apeniny środk. (Corno Grande, 2912 m) - z twardych wapieni i dolomitów, w których powstały rozległe, bezodpływowe kotliny krasowe, Apeniny Pd. - z wapieni i granitów (na pd.). Apeniny otacza szeroka strefa pogórzy: Preapenin Tyrreński na zach. i Preapenin Adriatycki na wsch.; w Preapeninie Tyrreńskim wygasłe wulkany (Amiata, Monte Cimini, G. Albańskie) i jedyny czynny wulkan w lądowej części Europy - Wezuwiusz (1277 m). Zachodnie wybrzeże półwyspu (liguryjskie i tyrreńskie) jest rozczłonkowane wieloma zatokami (Gaecka, Neapolitańska, Salerno) i skalistymi przylądkami, na pn. i pd. przeważnie górzyste, w części środk. - nizinne; wybrzeże wsch., adriatyckie - w większości wyrównane z wąskim pasem nizin nadmor., na pd.-wsch. szeroka Zat. Tarencka i nizinny Płw. Salentyński. Łączna powierzchnia wysp wł. wynosi ok. 50 tys. km2 (1/6 pow. kraju), największe z nich to Sycylia (25,4 tys. km2) i Sardynia (23,8 tys. km2). Górzysta Sycylia, oddzielona od Płw. Apenińskiego wąską (szer. do 3,5 km) Cieśn. Mesyńską, stanowi przedłużenie Apeninów; pasma górskie o wys. do 1979 m są zbud. z wapieni i piaskowców, na pn.-wsch. (G. Pelorytańskie) - również gnejsów i łupków krystal.; we wsch. części wyspy aluwialna Niz. Katańska, ponad którą od pn. wznosi się najwyższy, czynny wulkan Europy - Etna (3323 m). W pobliżu wybrzeży Sycylii są położone wulk. wyspy: Liparyjskie z czynnymi wulkanami (Stromboli, Vulcano) oraz Pantelleria. Na wybrzeżu M. Tyrreńskiego przybrzeżne, w większości górzyste wyspy, m.in. Toskańskie (z których największa jest Elba), Poncjańskie, Ischia oraz Capri ze słynnymi jaskiniami (m.in. Grotta Azzurra). Sardynia jest najdalej położoną (ok. 350 km) od wybrzeży Płw. Apenińskiego wyspą wł.; od franc. Korsyki oddziela ją cieśn. Bonifacio (szer. ok. 10 km); górzyste wnętrze wyspy tworzy stary masyw hercyński (wys. do 1834 m), miejscami przykryty mezozoicznymi wapieniami i trzeciorzędowymi osadami wulk. (na wsch.); wzdłuż rozczłonkowanego wybrzeża (dł. linii brzegowej ok. 1850 km) - wąskie niziny. Obszar Włoch jest położony w strefie aktywnej sejsmicznie; częste trzęsienia ziemi typu tektonicznego, a na pd. kraju również - wulk., towarzyszące wybuchom wulkanów.

KLIMATDuża rozciągłość południkowa kraju (Włochy leżą między 36° a 47°N), równoleżnikowy (Alpy) i południkowy (Apeniny) przebieg łańcuchów górskich, stanowiących bariery klim. oraz bliskość Afryki powodują znaczne zróżnicowanie klimatu. Alpy są położone w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego, pozostała część kraju - w strefie podzwrotnikowej; w Alpach panuje klimat górski o silnie zaznaczonej piętrowości, na Niz. Padańskiej - kontynent., na Płw. Apenińskim i wyspach - śródziemnomor., bardziej wilgotny w górach, suchy w kotlinach i na wybrzeżach. Na większości terytorium Włoch zimy są łagodne i wilgotne (działalność niżów śródziemnomor.), lata - gorące i suche (wpływ Wyżu Azorskiego i b. gorącego powietrza znad Afryki). średnia temperatura w styczniu od poniżej 0°C w Alpach (na wys. 2500 m), 0-3°C na Niz. Padańskiej do 10-12°C na pd. półwyspu i wyspach; zimny, wiejący z pn. wiatr tramontana powoduje spadki temperatury do poniżej 0°C, a nawet mrozy w całych północnych Włoszech (zwł. na Niz. Padańskiej); średnia temp. w lipcu ok. 20°C na pogórzu Alp i ok. 5°C na wys. 2500 m, 23-24°C na Niz. Padańskiej i 26-28°C na pd. kraju; przy napływie gorącego i suchego powietrza znad Sahary (wiatr sirocco) temperatura maks. wzrasta do ok. 40°C. średnia roczna suma opadów od 500-600 mm na nizinach Sardynii, Sycylii i wsch. części Płw. Apenińskiego do 2000 mm w wysokich Apeninach i 3000 mm w Alpach; większość opadów przypada na okres jesienno-zimowy, w Alpach - letni; zimą w górach (także na Etnie) opady śniegu, szczególnie obfite w Alpach, gdzie pokrywa śnieżna utrzymuje się do 5-6 mies. w roku, a powyżej 3200-3500 m występują lodowce górskie, największe w masywach Mont Blanc, Gran Paradiso, Bernina i Cevedale (lodowiec Forni o dł. 17 km).

WODY LąDOWETerytorium Włoch należy do zlewiska M. Adriatyckiego, Tyrreńskiego oraz Liguryjskiego i Jońskiego. Sieć rzeczna jest gęsta, zwł. w części pn., odwadnianej przez Pad - najdłuższą rzekę Włoch (652 km, pow. dorzecza 75 tys. km2, źródła w Alpach Kotyjskich). Pad na dł. ok. 600 km płynie przez Niz. Padańską, gdzie jest zasilany zasobnymi w wodę dopływami alp. (Ticino, Adda, Oglio i in.) oraz apenińskimi (najdłuższy Tanaro); przy ujściu do M. Adriatyckiego tworzy szybko narastającą deltę; z Alp do M. Adriatyckiego spływa także Adyga (dł. 410 km) i Piawa. Rzeki północnych Włoch charakteryzują się wysokimi wiosennymi i jesiennymi wezbraniami, powodującymi częste, katastrofalne powodzie; w ujściowych odcinkach rzek występują powodzie spowodowane wiatrami sztormowymi. Na Płw. Apenińskim i wyspach rzeki są krótkie o wysokich jesienno-zimowych stanach wód i b. niskich - letnich; podczas lata część z nich całkowicie wysycha; najdłuższe rzeki Płw. Apenińskiego to: Tyber (405 km), Arno, Reno, Ombrone i Volturno, Sycylii - Salso, Sardynii - Tirso. Na obszarze Włoch występuje wiele różnego pochodzenia jezior; w Alpach liczne jeziora cyrkowe oraz duże i głębokie jeziora tektoniczno-polodowcowe: Garda (pow. 370 km2, głęb. do 346 m), Como (głęb. do 410 m), Iseo oraz Maggiore i Lugano na granicy ze Szwajcarią; na Płw. Apenińskim jeziora tektoniczne (Trazymeńskie, pow. 128 km2) i wulk. (Bolsena, głęb. do 146 m, Bracciano) w kalderach wygasłych wulkanów; na wybrzeżach Płw. Apenińskiego i Niz. Padańskiej jeziora lagunowe, m.in.: Valli di Comacchio, Varano, Lesina. Bogactwo wód miner., zwł. termalnych w górach.

śWIAT ROśLINNYNaturalne zbiorowiska roślinne tworzą lasy (22,5% pow. kraju, 1992), zachowane gł. w górach. W Alpach piętra lasów dębowych i kasztanowych (do ok. 1000 m), bukowo-jodłowych (do 1500 m), świerkowych i limbowo-modrzewiowych (do ok. 2100 m), a ponad nimi - subalp. zarośla kosodrzewiny (we wsch. części wł. Alp) i różaneczników, przechodzące powyżej 2900 m w hale wysokogórskie. Apeniny i górzystą część wysp porastają, zrzucające liście zimą, lasy dębowe i kasztanowe, a w wyższym piętrze - bukowe; ponad granicą lasów (ok. 1800 m) w Apeninach występują łąki typu alpejskiego. Miejsce wytrzebionych lasów z dębem ostrolistnym i korkowym, sosną alepską oraz pinią, na obszarach pogórzy i wybrzeżach, zajęły zbiorowiska śródziemnomor. makii, złożone z wiecznie zielonych, twardolistnych krzewów (m.in. mirt, wawrzyn, rozmaryn), a na Niz. Padańskiej - uprawy. Zachowane naturalne zbiorowiska roślinne i formy krajobrazu są chronione w rezerwatach i parkach nar.; łączna powierzchnia terenów chronionych wynosi ponad 20 tys. km2 (ok. 6,7% pow. kraju); największe parki nar. to: Gran Paradiso (zał. 1922 - najstarszy w kraju, pow. 620 km2) w Alpach Graickich, Stelvio w Alpach Retyckich i Abruzzo w Apeninach.

GLEBYWiększą część powierzchni Włoch pokrywają gleby brun. leśne, dobrze wykształcone w strefie pogórzy, kamieniste - w górach. W kompleksie z glebami brun. występują rędziny oraz słabo węglanowe, równie żyzne gleby cynamonowe; lokalnie na bezwęglanowych zwietrzelinach wapieni w Apeninach i wybrzeżach M. Adriatyckiego wytworzyły się typowe dla regionu śródziemnomor. gleby czerwone, zw. terra rosa, a w chłodniejszej strefie alp. - jasnobrązowe, zw. terra fusca. Z osadami wulk. zach. pogórza Apeninów i wysp są związane żyzne andosole. W górskim piętrze Alp pod lasami iglastymi powstały kwaśne, kamieniste gleby bielicowe, przechodzące wyżej w litosole, rankiery i zwaliska skalne. Na Niz. Padańskiej oprócz brunatnoziemów powszechnie występują ciężkie gleby glejowe i aluwialne, w strefie przymor. - zasolone.

Anka